Odpowiedzialność karna nieletnich – kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo?

Odpowiedzialność karna nieletnich to trudne zagadnienie, które w społeczeństwie budzi silne emocje i wiele kontrowersji. Nie ma tygodnia, w którym nie usłyszelibyśmy w mediach o przestępstwie dokonanym przez nastolatka. Piętnastolatek zabija ojczyma. Szesnastolatek spowodował wypadek samochodowy, czy dopuścił się zniewagi lub gróźb formułowanych za pośrednictwem Instagrama. Czternastolatek pobił kolegę z klasy. Siedemnastolatek prowadził samochód bez uprawnień i w stanie nietrzeźwości. Te przypadki można mnożyć, następują one z bardzo różnych powodów i w bardzo różnych okolicznościach faktycznych. To przede wszystkim od wieku, w którym domniemany, nastoletni sprawca zarzucanego czynu dokonał, ale także od szeregu innych okoliczności, zależeć będą konsekwencje, jakie będą mu ewentualnie groziły.

Powstaje w związku z tym wiele pytań, które dotyczą między innymi tego, kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo oraz jaka jest odpowiedzialność nieletnich za czyny karalne. Z uwagi na fakt, że sytuacje, w których młode osoby łamią prawo, zdarzają się coraz częściej, przyjrzyjmy się bliżej temu, jakie reperkusje mogą je spotkać.

Odpowiedzialność karna dzieci oraz młodzieży – za jakie przestępstwa może odpowiadać nieletni i w jakim wieku? Nieletni przed sądem karnym.

Nie każdy rodzic zdaje sobie sprawę z tego, jaka jest odpowiedzialność prawna nieletnich oraz potrafi przewidzieć, co może grozić jego dziecku, jeśli wejdzie ono w konflikt z prawem. Naczelna zasada jest następująca: jeżeli w dniu popełnienia czynu mamy ukończone 17 lat możemy odpowiadać za każde przestępstwo (lub przestępstwo skarbowe, wykroczenie, czy wykroczenie skarbowe) określone przepisami karnymi (czyli np. kradzież, oszustwo, spowodowanie wypadku, jazdę w stanie nietrzeźwości, podrobienie dokumentu, posiadanie narkotyków, etc.), a także za każde wykroczenie, aczkolwiek osoba, która popełniła występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18 może ubiegać się o traktowanie jej jak osoby nieletniej, tj. z zastosowaniem nie kar, lecz środków wychowawczych, leczniczych albo poprawczych, co stanowi spore pole do popisu dla ewentualnie ustanowionego dla owego siedemnastolatka adwokata. Z tego powodu prawnik pomagający osobie poniżej 18 roku życia powinien mieć odpowiednią wiedzę i doświadczenie w obszarze, jakim są sprawy karne nieletnich.

W przypadku, gdy w dniu popełnienia czynu mamy ukończone tylko 15 lat, to możemy odpowiadać karnie jak dorosły (z pewnymi odstępstwami), ale tylko w odniesieniu do niektórych, enumeratywnie wymienionych w kodeksie karnym czynów zabronionych, a konkretnie:

1. zamachu na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej;
2. zabójstwa człowieka, w tym zabójstwa kwalifikowanego (ale już nie zabójstwa pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami);
3. umyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, a także spowodowania tego uszczerbku ze skutkiem śmiertelnym;
4. sprowadzenia zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, szczegółowo określonego w kodeksie karnym;
5. przejęcia kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym, w sposób i ze skutkami szczegółowo określonymi w kodeksie karnym;
6. sprowadzenia katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, a także sprowadzenia takiej katastrofy ze skutkiem śmiertelnym lub ze skutkiem w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu wielu osób;
7. zgwałcenia ze szczególnym okrucieństwem, czy też wspólnie z inną osobą, wobec małoletniego poniżej lat 15 lub wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry – dotyczy to czynów popełnionych przed dniem 1 października 2023 roku, tj. dniem wejścia w życie nowelizacji kodeksu karnego w tym zakresie; 
8. zgwałcenia, zgwałcenia wspólnie z inną osobą, zgwałcenia wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry, zgwałcenia posługując się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działając w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu, zgwałcenia wobec kobiety ciężarnej, zgwałcenia utrwalając obraz lub dźwięk z przebiegu czynu, zgwałcenia wobec małoletniego poniżej lat 15 lub działania – w odniesieniu do powyżej przytoczonych czynów albo doprowadzenia do poddania się lub wykonania tzw. innej czynności seksualnej – ze szczególnym okrucieństwem lub gdy ich następstwem jest ciężki uszczerbek na zdrowiu lub śmierć człowieka – dotyczy to czynów popełnionych od dnia 1 października 2023 roku, tj. od dnia wejścia w życie nowelizacji kodeksu karnego w tym zakresie (czyli od dnia rozbudowania typu czynu zabronionego dot. zgwałcenia oraz zaostrzenia odpowiedzialności nieletnich); 
9. czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osoby przybranej mu do pomocy podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych i ze skutkiem w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu;
10. wzięcia lub przetrzymywania zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy do określonego zachowania się, również w wariancie ze szczególnym udręczeniem zakładnika;
11. rozboju, czyli kradzieży połączonej z używaniem przemocy wobec osoby lub grożeniem natychmiastowego jej użycia albo z doprowadzeniem człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, również w wariancie kwalifikowanym, np. z użyciem broni palnej.

W kontekście tego, jak wygląda odpowiedzialność karna nieletnich, pamiętajmy jednak, że popełnienie przez piętnastolatka lub szesnastolatka któregoś z wymienionych przeze mnie przestępstw, to tylko preludium do ewentualnego odpowiadania przez niego jak dorosły (z pewnymi odstępstwami). Niezbędne jest bowiem również, aby okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste uzasadniały traktowanie go jak dorosłego.

Obligatoryjność wystąpienia tych czynników ma duże znaczenie w odniesieniu do tego, jak kształtuje się odpowiedzialność nieletnich za popełnienie przestępstwa znajdującego się na liście przedstawionej wyżej. Samo popełnienie przez osobę, która ukończyła lat 15, któregoś z wymienionych przeze mnie przestępstw, nie jest wystarczające dla potraktowania go jak dorosłego sprawcy. W tym aspekcie mamy do czynienia – znowu – ze sporym polem do popisu dla adwokata, który ma możliwość wykazywania, że ten konkretny piętnastolatek (czy też szesnastolatek) mimo wszystko nie powinien odpowiadać w sprawie jak dorosły. Kluczem jest więc to, aby sprawami o przestępstwo nieletnich zajmował się odpowiednio przygotowany do tego wyzwania specjalista. Jako adwokat Kraków cechujemy się pogłębioną znajomością praw nieletnich w toczonych względem nich postępowaniach oraz praktycznym doświadczeniem umożliwiającymi nam kompleksowe poprowadzenie sprawy Klienta, w tym, w razie konieczności, budowę wysokiej jakości strategii obrończej skrojonej na miarę jego sytuacji.

Warto też pamiętać, że bardzo istotna zmiana przepisu kodeksu karnego regulującego odpowiedzialność nieletnich wprowadzona została, wspomnianą już, nowelizacją kodeksu karnego, która weszła w życie 1 października 2023 roku. Otóż od tej daty, jak dorosły, ale tylko za zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem lub w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem lub w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie lub z użyciem materiałów wybuchowych lub też w przypadku zabójstwa, jednym czynem, więcej niż jednej osoby i w innych przypadkach wskazanych w art. 148 § 3 kodeksu karnego, odpowiadać może nieletni już po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem lat 15 (!). 

Kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo lub wykroczenie jedynie przed sądem rodzinnym?

Wielu rodziców zastanawia się, w jakich sytuacjach odpowiedzialność nieletnich za czyny karalne jest kwestią rozstrzyganą przez sąd rodzinny, a nie sąd karny. Osoba, która ukończyła 15 lat (lecz jednocześnie nie ukończyła lat 17) i dopuściła się przestępstwa innego niż te, które wymieniłem w punktach od 1 do 11 powyżej, odpowiadać będzie mogła wyłącznie w oparciu o przepisy ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (czyli dawnej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich). Na takich samych zasadach odpowiadał będzie domniemany sprawca jeszcze młodszy, a zatem taki, który dopuścił się czynu karalnego (przestępstwa, przestępstwa skarbowego, wykroczenia lub wykroczenia skarbowego) po ukończeniu tylko 13 lat (ze szczególnym oczywiście wyjątkiem dot. tylko czternastolatka, który zasygnalizowałem w poprzednim akapicie).

Jaki to ma wpływ na to, jak traktowane są przestępstwa czy wykroczenia nieletnich? Różnica pomiędzy odpowiedzialnością karną, a odpowiedzialnością w postępowaniu w sprawach nieletnich jest diametralna. Przede wszystkim w przypadku stosowania przepisów odrębnych, dot. nieletnich, w sprawie orzeka nie sąd karny, lecz sąd rodzinny i nie jest to zmiana jedynie w nazwie instytucji, wiąże się ona bowiem również z innym charakterem postępowania, stosowaniem innych przepisów z zakresu procedury i – wreszcie – zupełnie innymi możliwymi rozstrzygnięciami końcowymi.

Sąd rodzinny nie stosuje bowiem wobec nieletniego kar (takich jak pozbawienie wolności, ograniczenie wolności, grzywna, etc.) lecz środki wychowawcze, środki lecznicze lub środki poprawcze, zaś priorytetem sądu rodzinnego, w oddziaływaniu na nieletniego sprawcę, jest uzyskanie korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu się, a tym samym uwzględnienie przede wszystkim dobra dziecka, które zachowało się w sposób niezgodny z prawem. Między innymi dlatego tak istotne jest, aby w przypadkach, w których mamy na to wpływ, tj. w przypadku najcięższych przestępstw popełnionych przez osoby, które w chwili czynu ukończyły lat 15, dążyć – w miarę możliwości – do zapobieżenia sytuacji, w której będą one odpowiadać jak dorośli.

Warto wspomnieć, że środki wychowawcze i poprawcze wobec nieletnich mogą mieć różny charakter. Jeżeli już dziecko objęte zostało postępowaniem wobec nieletnich, to także w tym postępowaniu sprawa może zakończyć się dla niego stosunkowo łagodnie (np. upomnieniem, zobowiązaniem do określonego postępowania, naprawienia wyrządzonej szkody, uczestniczenia w psychoedukacji, etc.), lecz z drugiej strony może zakończyć się dla niego w sposób dolegliwy, a zatem nadzorem kuratora sądowego, skierowaniem do ośrodka kuratorskiego, czy też – w skrajnym przypadku – umieszczeniem w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub okręgowym ośrodku wychowawczym, a nawet umieszczeniem w zakładzie poprawczym.

Rola adwokata nieletniego w sprawie karnej i w postępowaniu w sprawach nieletnich

Jak wspomniałem, istotnym wsparciem w sprawach karnych i w postępowaniach w sprawach nieletnich jest adwokat o odpowiednich kompetencjach. Przekrój jego wiedzy powinien być szeroki i obejmować znajomość m.in. konsekwencji za czyny karalne nieletnich (wykroczenia, wykroczenia skarbowe, przestępstwa, przestępstwa skarbowe) niezależnie od charakteru postępowania, a także praw, jakie przysługują osobom nieletnim w toczących się względem nich postępowaniach. Należy wspomnieć również o świadomości tego, jakie środki wychowawcze lub poprawcze stosowane wobec nieletnich sąd rodzinny może wymierzyć Klientowi oraz umiejętności merytorycznej odpowiedzi na inne pytania o to, jak kształtuje się odpowiedzialność nieletnich za czyny karalne, w tym popełnione przestępstwa.

Dla dziecka, które odpowiada jak dorosły (z pewnymi odstępstwami), tj. popełniło przestępstwo (a także przestępstwo skarbowe, wykroczenie lub wykroczenie skarbowe) po ukończeniu 17 lat lub też popełniło określone w kodeksie karnym, ciężkie przestępstwo po ukończeniu lat 15 (lub wyjątkowo – lat 14) i zachodzą przesłanki do odpowiadania przez nie jak dorosły, można ustanowić obrońcę, tak samo, jak dla każdego innego sprawcy. W tym zakresie warto zajrzeć do innej publikacji kancelarii, w której wyjaśnione zostało, co mogą zrobić rodzina i znajomi osoby zatrzymanej.

Jeżeli natomiast nastoletni sprawca dopuścił się, po ukończeniu lat 15, jakiegokolwiek przestępstwa innego, aniżeli któreś z tych, które wymieniłem powyżej w punktach od 1 do 11, lub też jeżeli nastoletni sprawca popełnił jakiekolwiek przestępstwo (lub przestępstwo skarbowe, wykroczenie lub wykroczenie skarbowe) po ukończeniu lat 13, a przed ukończeniem lat 17 (z wyjątkiem przypadku czternastolatka, który omówiłem powyżej), a tym samym toczy się wobec niego postępowanie, przed sądem rodzinnym, w sprawach nieletnich, to również jednym z jego podstawowych praw jest prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy obrońcy, którym może być wyłącznie adwokat lub – w niektórych przypadkach – także radca prawny. Podobnie jak w przypadku wszystkich innych domniemanych sprawców, nieletni może ustanowić obrońcę samodzielnie, jednak w praktyce, z uwagi na konieczność poniesienia stosownych wydatków, zwykle obrońca ustanawiany jest dla nieletniego przez jego rodziców lub inne osoby najbliższe.

SURÓWKA Kancelaria Adwokacka oferuje fachową pomoc również osobom nieletnim, zarówno odpowiadającym przed wymiarem sprawiedliwości jak dorośli, jak i odpowiadającym za czyny karalne przed sądem rodzinnym. Nasze praktyczne doświadczenie i doskonała znajomość obszaru, jakim są prawa strony w postępowaniu karnym i postępowaniu w sprawach nieletnich, pozwalają na: dokładne rozpoznanie sytuacji Klienta, przygotowanie ewentualnej, wysokiej jakości strategii obrończej i kompleksowe prowadzenie sprawy aż do jej końca. Prowadząc sprawy karne nieletnich oraz postępowania w sprawach nieletnich, wykazujemy się wysokim poziomem zaangażowania, dzięki czemu nasi Klienci są na bieżąco informowani o podejmowanych działaniach i mają pewność, że pomaga im godny zaufania specjalista.

Warto podkreślić, że fachowe usługi z zakresu prawa karnego w Krakowie, to nie jedyny obszar naszej specjalizacji. Jako SURÓWKA Kancelaria Adwokacka specjalizujemy się również w następujących obszarach:

• prawo gospodarcze Kraków,
• sprawy rozwodowe Kraków.

Zapraszamy do kontaktu.

Przeczytaj również:

• Ile kosztuje wynajęcie adwokata w sprawie karnej?
• Jak sprawdzić, czy ktoś został zatrzymany przez policję?
• Przestępstwa narkotykowe i dopalaczowe: wytwarzanie (produkcja), przemyt, wprowadzanie do obrotu (handel), udzielanie innej osobie, posiadanie, etc. – jaka kara i metody obrony?